O cerebro necesita emocionarse para aprender

Os novos experimentos no ensino albiscan o fin das clases maxistrais. Unha das tendencias é a neurodidáctica.

No ano 2010 un equipo de investigadores do Massachusetts Institute of Techonolgy (MIT), en Boston , colocaron a un universitario de 19 anos un sensor electrodérmico na boneca para medir a actividade eléctrica do seu cerebro as 24 horas durante sete días. O experimento arroxou un resultado inesperado: a actividade cerebral do estudante cando atendía nunha clase maxistral era a mesma que cando vía a televisión; practicamente nula. Os científicos puideron probar así que o modelo pedagóxico baseado nun alumno como receptor pasivo non funciona.

“O cerebro necesita emocionarse para aprender”, explica José Ramón Gamo, neuropsicólogo infantil e director do Máster en Neurodidáctica da Universidade Rey Juan Carlos . No último lustro, en España apareceron diferentes correntes que queren transformar o modelo educativo e unha delas é a neurodidáctica. Non é unha metodoloxía, senón un conxunto de coñecementos que está a achegar a investigación científica no campo da neurociencia e a súa relación cos procesos de aprendizaxe. “Antes só podíase observar o comportamento dos alumnos, pero agora grazas ás máquinas de neuroimagen podemos ver a actividade cerebral mentres realizan tarefas”, engade Gamo. Esa información serve aos profesores e pedagogos para decidir que métodos son os máis eficaces.
Gamo, que estuda as dificultades de aprendizaxe de persoas con dislexia ou TDAH desde hai máis de 20 anos, observou que na maioría dos casos eses problemas non estaban relacionados con esas síndromes, senón coa metodoloxía escolar. El e o seu equipo identificaron que o 50% do tempo das clases de primaria en España baséanse en transmitir información aos estudantes de forma verbal, algo que en secundaria sucede o 60% do tempo e en bacharelato case o 80%. “Indagamos sobre o que estaba a suceder nas aulas e queriamos saber que dicía a ciencia respecto diso, se ese método estaba xustificado”.

Baseándose en diferentes investigacións científicas e nas súas propias, concluíron que para a adquisición de información nova o cerebro tende a procesar os datos desde o hemisferio dereito -máis relacionado coa intuición, a creatividade e as imaxes-. “Neses casos o procesamento lingüístico non é o protagonista, o que quere dicir que a charla non funciona. Os xestos faciais, corporais e o contexto desempeñan un papel moi importante. Outra mostra da ineficacia da clase maxistral”, explica Gamo.
Por iso, a neurodidáctica propón un cambio na metodoloxía de ensino para substituír as clases maxistrais por soportes visuais como mapas conceptuais ou vídeos con diferentes apoios informativos como gráficos interactivos que requiran a participación do alumno. Outra das apostas é o traballo colaborativo. “O cerebro é un órgano social que aprende facendo cousas con outras persoas”, engade.
No últimos cinco anos, Gamo formou en neurodidáctica a docentes dunha trintena de colexios públicos en diferentes comunidades autónomas. O principal problema, na súa opinión, é que as escolas non están a tomar a decisión sobre cara a onde queren innovar, ao que se suma que ninguén lles acompaña na implementación das novas metodoloxías. “A direccións dos centros están enrocadas nos métodos tradicionais baseados en clases maxistrais, memorización e exames escritos”.
Nese escenario conviven centos de profesores e entre eles hai quen non se conforman co establecido. Chema Lázaro, de 34 anos, dá clase a alumnos de sexto de primaria nun colexio concertado de Moralzarzal e desde hai dous anos e medio aplica a neurodidáctica na aula. “Os meus alumnos sempre me dicían que eu molaba moito, pero que as miñas clases eran unha porcallada”, conta. Empezou a investigar sobre metodoloxías alternativas e creou o blogue Lousas abertas, que en 2013 valeulle o premio nacional sobre as TIC na aula do Ministerio de Educación. Lázaro buscaba unha base científica que apoiase a súa aposta: facer que os seus estudantes aprendesen para toda a vida sen memorizar.

O 50% do tempo das clases de primaria en España destínase a que fale o profesor. En bacharelato é case o 80%

“O meu método respecta o proceso polo que o cerebro aprende: primeiro vai a motivación, daquela a atención e por último a memoria. Nesa orde”. Para explicar o antigo Exipto tenta captar o vínculo emocional dos rapaces. A través da súa canle de YouTube exponlles xeroglíficos en vídeos con formato de tráiler cinematográfico. “Con ese material motívanse e así teño alumnos atentos”, continúa. Utiliza a gamificación e as capitais apréndense gañando puntos na plataforma Kahoot. Para ver as pirámides, vista desde un dron ou Google Earth.
Unha das plataformas de educación online baseada na neurodidáctica é Neurok. O director da compañía, Agustín Cuenca, empezou a explorar o mundo educativo hai 10 anos, cando ao seu fillo de cinco anos diagnosticáronlle hiperactividade. “Partimos de que a formación online non funciona, só un 10% dos que se apuntan a un MOOC -cursos online masivos e gratuítos- termínao”. Nunha plataforma tradicional atópanse contidos, mentres que en Neurok hai debates.
Conca e un equipo de 10 pedagogos e profesores de universidade e primaria aplicaron os formatos de Twitter e Facebook á educación. “Antes sempre sabías a quen pedir os apuntamentos. Agora decides a quen seguir nesta rede social na que todos os alumnos comparten contidos e debaten sobre diferentes temas. O profesor fai de guía e achega criterio sobre que contidos son de calidade”, explica Conca. O máis difícil deste modelo de aprendizaxe, recoñece este informático, é a participación. O sistema conta con hashtags, mencións ou notificacións no móbil, entre outros servizos. A idea de Neurok é ser utilizada como unha plataforma de apoio ás clases presenciais ou directamente como o esqueleto dun curso online.
Iso é o que sucede co Máster en Neurodidáctica da Rey Juan Carlos, un curso blended no que o 80% do contido impártese na rede. Ata agora, tamén usaron Neurok na UNED e na Universidade de Estremadura, coa que están a colaborar nunha investigación para medir a calidade dos contidos compartidos polos alumnos e o seu nivel de interacción na plataforma.
“Aínda hai moita xente que desconfía destes métodos, pero nuns 15 anos empezaranse a ver os resultados”, comenta Conca, que xa asesorou a máis de 30 colexios públicos de diferentes comunidades autónomas a través da súa consultora educativa Niuco. Para todos aqueles que busquen evidencias científicas da neurodidáctica, o profesor da Universidade de Barcelona Jesús Guillén recompila no seu blogue Escola con cerebro as últimas investigacións realizadas en diferentes partes do mundo.