As letras si que dan traballo

As universidades lanzan novos cursos e dobres graos enfocados ao mercado laboral para atraer alumnado.

"Unha guerra sen regras e entre a néboa”. O historiador Apiano describiu con esa imaxe a loita de Roma fronte aos piratas. Un espazo carente de normas e pautas onde a principal sensación era a perda, a falta de rumbo; o pairo. Esa mesma incerteza é a que enfronta unha sociedade desprovista de estudos en humanidades . Desposuídos da capacidade crítica, o esquecemento destes saberes levaría a unha situación de mínima resistencia fronte ao inxusto e o abusivo.

Pero hai que ser sinceros coa realidade. Dá igual esa ameaza. As ciencias, a tecnoloxía; o “útil” impón nos nosos días o seu inmisericorde rodete sobre outros coñecementos. “Nos campus españois cada vez resulta máis difícil atopar plans de estudo que recollan materias humanísticas”, lamenta Miguel García-Valdecasas, vicedecano da Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Navarra.

Esa deriva apréciase na elección que todos os anos fan os mozos. En Ciencias é onde máis créditos matricúlanse de media (54,9) e en Artes e Humanidades onde menos (50,2). Son os datos que o Ministerio de Educación manexou para o curso 2014-2015. Se seguimos tirando do fío vemos que ese intranquilizador concepto denominado empleabilidad é unha mancha de aceite que o impregna todo. Só un 10% dos alumnos optaron en 2013-2014 por matricularse en Artes e Humanidades. Bastante mellor foi ás Ciencias Sociais e Xurídicas (47,7%). Quizá porque Dereito e Xornalismo seguen mantendo a súa forte demanda histórica; ou quizá porque as universidades recorren a inventar dobres graos e novas titulacións co empeño de parar a sangría.

No campus navarro a proposta que máis tirón ten nesta rama é o grao bilingüe (a metade do contido impártese en inglés) de Humanidades e os dobres graos en Filosofía e Dereito; Historia e Xornalismo e tamén Filoloxía Hispánica e Xornalismo, que poden cursarse en cinco anos.

Dar crédito á sociedade e ao home

Cando o político e xurista Gregorio Peces-Barba fundou en 1989 a Universidade Carlos III (Madrid) soubo que debía interpretar o pasado para entender o futuro. Por iso fixouse na educación progresista que impartía a Institución Libre de Ensino (1876-1936) e a antiga Residencia de Estudantes (1910-1936). Pupitres, naqueles anos, da aprendizaxe de vangarda. Nada, pensou o intelectual, camiña tan por diante do seu tempo como o ser humano. Herdeiros desa mirada, hoxe en día as disciplinas que falan da sociedade e o home son transversais e obrigatorias en todos os estudos de grao. En calquera dos seus catro centros (Facultade de Humanidades, Facultade de Ciencias Xurídicas, Campus de Colmenarejo e Escola Politécnica) os mozos aprenden eses saberes que articulan a dignidade do ser humano. Tanto é así que o alumno está obrigado a cumprir seis créditos, que poden ser en Historia, Literatura, Filosofía, Política… “A idea é xerar unha paisaxe ampla e aberta. Por iso todos os profesores teñen a posibilidade de presentar os seus propios cursos, mesmo lonxe dos ensinos máis tradicionais. Por exemplo hai formación en Cultura e Sociedade e tamén en Cultura Científica. Ofrecemos máis de 177 espazos diferentes”, describe María Mirella Romeu, vicerreitora adxunta de Formación Transversal da Universidade Carlos III. A estas ofertas, entre clásicas e innovadoras, engaden propostas (ambas as de tres créditos) como Técnicas de Procura e uso da Información ou Técnicas de Expresión Oral e Escrita. Sabedores do valor que aínda ten a voz e a palabra.

Lonxe de alí, a Universidade Autónoma de Madrid (UAM) transformou a súa antiga Filoloxía Inglesa en Estudos Ingleses e a Filoloxía Clásica en Linguas e Ciencias da Antigüedad. Unha nova semántica para loitar contra a néboa. “Sufrimos unha baixada [nas matriculacións] fai catro ou cinco anos pero subimos nos dous últimos. Veremos se estas reformas, que foron positivas, teñen continuidade. Porque aínda que estes graos novos han demostrado o seu efecto chamada, esta inercia podería ser temporal”, observa Antonio Cascón, decano da Facultade de Filosofía e Letras da UAM.

Pois ben, idéntica estratexia pon sobre a mesa a Universidade de Alcalá de Henares (Madrid). Faio a través de fórmulas como Humanidades e Maxisterio. Neste caso, “unhas 40 prazas con máis demanda que oferta”, aseguran os seus responsables. A expresión dun camiño distinto para responder as inquietudes dos 1.599 alumnos matriculados en humanidades. Unha vía que acaparan, sobre todo, as Linguas Modernas e Tradución (447 alumnos) e os Estudos Ingleses (220). Mentres, ao fondo, omnipresente, proxéctase para os mozos a alongada sombra de atopar traballo. “En humanidades, onde temos unha taxa de empleabilidad do 75%, damos unha formación práctica en grupos reducidos”, describe José Santiago Fernández, vicerreitor de Coordinación e Comunicación do centro alcalaíno.

Esa porcentaxe é o pago ao barqueiro do noso tempo. “Non ter en mente a inserción do estudante no mercado laboral sería un grave erro; tamén nos estudos humanísticos”, sostén Joan Carbonell Manils, decano da Facultade de Filosofía e Letras da Universidade Autónoma de Barcelona (UAB). Aínda que matiza: “É verdade que o estudante e a academia deben preguntarse pola “utilidade” dos ensinos que ofrecen. Pero sempre que ese termo non se reduza a utilidade “inmediata” nin “a utilidade material”. Algúns alumnos da UAB acharon ese fiel da balanza na Arqueoloxía, Estudos Ingleses, Historia, Musicología e Antropoloxía Social e Cultural. Mesmo volven xerar interese (tras un par de anos de caída) os saberes de Lingua e Literatura Española.

Talvez a xustificación dese retorno reside na evidencia de que “non existen graos con saídas senón persoas con saídas, debido ao poder transformador que ten o ensino universitario”, reflexiona Álvaro Balibrea, director de Admisión da Universidade de Navarra. Á fin e ao cabo “a formación humanística resulta indisociable do liderado e o emprendemento”, precisa Álvaro de Diego González, decano da Facultade de Ciencias Sociais e Humanidades da Universidade a Distancia de Madrid. Valores que reclama para si a empresa.

Seguindo un símil ciclista, diríase que eses ensinos fan a goma. Soben e baixan con rapidez. Tan pronto chegan á cabeza de carreira como se descolgan a medida que acumulan ou perden forzas. Ou sexa, alumnos. Unha mobilidade que se percibe facilmente pois os mozos cambian bastante de grao á procura do definitivo. “Empezan por un que non lles interesa demasiado e déixano por outro polo que senten máis afinidade”, apunta Gaspar Rosselló, vicerreitor de Política Académica, Estudantes e Calidade da Universidade de Barcelona (UB). A pesar desta inercia ao abandono, o centro conseguiu estabilizar a demanda, aínda que recoñece que “non é a mesma que hai algúns anos”. Unha situación que revela unha fraxilidade estrutural que conduce aos primeiros estadios da formación. “En Secundaria a presenza das humanidades aínda é importante, veremos que sucede se desaparecen. É o que máis me preocupa. Porque é nese ciclo cando o alumno aprende o léxico básico para articular a realidade”, explica Julián Montaño, profesor de filosofía do Instituto de Empresa (IE).

Inserción laboral

Sen dúbida esta diminución do humanístico é unha onda expansiva que alcanza mesmo ao sistema educativo estadounidense, cuxa base son as famosas “artes liberais”. En principio estes saberes son transversais no seu equivalente ao ensino de grao en España. Forman parte do que denominan xeneral education. Coñecementos que se estudan antes de aprender a profesión. Pois en Estados Unidos os estudos de Dereito ou de Medicamento, por exemplo, son de posgrao. Isto asegura unha base ampla en humanidades. Pero ¿quen cursa hoxe Historia ou Literatura? Desde logo menos xente que antes. “Está a baixar o número de estudantes matriculados nesas disciplinas e subindo en ciencias e enxeñería”, admite Anxo Cabrera, reitor da Universidade George Mason (Virginia, EE UU). E avanza: “O problema é que a universidade cada vez é máis cara e os alumnos optan por carreiras que teñen saídas máis inmediatas ao mundo laboral. Xa que moitos se gradúan cunha débeda por cursar os seus estudos de miles de dólares”.

E resulta máis fácil pagala se se traballa en Silicon Valley ou Wall Street que nunha biblioteca pública. Isto crea unha fractura. Ata agora a gran baza da universidade estadounidense era o cruzamento entre a ciencia e o humanístico. “Esta situación, desde logo, non é boa. O labor da academia non é só formar xente que manexe a maquinaria económica da sociedade senón persoas que poidan contribuír a unha boa sociedade. O cal non se aprende con integrais dobres senón con filosofía e literatura. Que estean a minguar, non digo desaparecendo, estes ensinos resulta preocupante”, advirte Cabrera. Porque séculos despois de Apiano, as humanidades aínda seguen librando unha batalla sen normas e entre as brumas.