Dos problemas de conduta na escola ao futuro abuso das drogas

Investigadores de Psicoloxía da Universidade de Santiago seguen a 207 nenos galegos durante 13 anos nun estudo pioneiro.

É un estudo pioneiro non tanto pola mostra (207 nenos) como pola duración no tempo: 13 anos. Investigadores de Psicoloxía da Universidade de Santiago analizaron os problemas de conducta en escolares e a súa relación cun futuro consumo de alcohol ou outras drogas. E revelan que, aínda que moitos nenos reconducen a súa mala conducta co pasos dos anos, hai casos persistentes, que desembocan en problemas na etapa adulta. Revistas internacionais de alto impacto recolleron o traballo, mentres os investigadores desenvolvían tamén outra acción: o programa EmPeCemos, aplicado en 26 colexios galegos para reducir os problemas de conducta infantís.

Os problemas de conduta en nenos (incluíndo agresividade, condutas desafiantes, dificultades para acatar as normas ou explosións de ira) son un dos retos máis importantes aos que se enfrontan familias, educadores e profesionais dos sistemas de saúde de maneira que constitúen unha demanda moi frecuente de asistencia nos ámbitos escolar e sanitario. Por iso é prioritario coñecer os seus determinantes, as repercusións a curto, medio e longo prazo e, finalmente, de qué maneira debe abordarse a intervención.
A Unidade de Investigación en Prevención e Tratamento de Problemas de Conduta da USC (UDIPRE) conclúe nas próximas semanas a execución do proxecto “ Predictores temperáns do abuso de alcohol e outras drogas: Estudo lonxitudinal e seguemento dun programa de prevención indicada” financiado pola Delegación do Goberno do Plan Nacional sobre Drogas. O proxecto que dirixe Estrella Romero, do Departamento de Psicoloxía Clínica e Psicobioloxía da USC, forma parte dunha investigación iniciada hai máis de dez anos e que permitiu desenvolver en España o primeiro estudo lonxitudinal a longo prazo en torno aos problemas de conduta.

É o primeiro estudo a longo prazo en España sobre problemas de conduta en escolares

O estudo iniciouse en 2003 coa avaliación de 207 nenos galegos con diferentes niveis de problemas de conduta, que volveron ser seguidos en 2006, 2009, 2013 e 2015, ano este último no que do total participaron finalmente 124 nenos. Tratábase de coñecer cómo evolucionan desde a nenez (os participantes tiñan unha media de 8.04 anos ao comezo do estudo) ata a adultez temperá (19.18 anos no último seguimento) e qué factores permiten predir un desenvolvemento máis desfavorable. Ademais, o estudo permitiu coñecer tamén qué consecuencias presentan na vida dos mozos ao longo dos anos.
Tras todos eses anos de investigación constátase que os problemas de conduta infantís poden mostrar diferentes perfís de evolución, decrecendo co tempo ou, pola contra, manténdose elevados durante a nenez e na adolescencia. Este segundo perfil (denominado problemas de conduta persistentes) acompáñase de maiores niveis de agresividade, hiperactividade, dificultades para regular as emocións e dificultades nas habilidades de interacción social. Estes mozos ao longo dos anos van mostrando ademais un maior desaxuste escolar, un estilo persoal máis impulsivo e desinhibido e unha maior frecuencia e intensidade no consumo de alcohol, tabaco e cannabis. Xa na adultez, os persistentes relaciónanse cun menor autocontrol, maiores dificultades emocionais, niveis máis altos de agresividade nas interaccións cotiás e un patrón de personalidade menos responsable e menos empático.

Os problemas de conducta na infancia poden derivar en trastornos na idade adulta.

Paralelamente a este estudo lonxitudinal, o grupo UDIPRE foi desenvolvendo o programa de intervención EmPeCemos (Emocións, Pensamentos e Condutas para un desenvolvemento saudable) destinado a reducir os problemas de conduta infantís e que, aplicado en 26 colexios galegos entre 2005 e 2007, xa mostrara a súa eficacia a curto prazo.
EmPeCemos consta de tres compoñentes, que se aplican de maneira coordinada e integrada para xerar cambios coherentes nos nenos e a súa contorna familiar e escolar: un dirixido aos nenos con problemas de conduta temperás (desenvolvendo neles habilidades emocionais, sociais e de autocontrol); outro dirixido aos seus pais/nais (dotándoos de habilidades para mellorar as relacións cos nenos, promover os comportamentos positivos e reducir os comportamentos problemáticos); e outro para os profesores (proporcionándolles recursos para mellorar as interaccións cos nenos con dificultades de comportamento e para fomentar a colaboración coas familias).

O programa EmPeCemos, en 26 colexios, mellorou os problemas de conduta dos escolares

O proxecto que agora finaliza permitiu comprobar os efectos do programa –coa máxima cualificación de calidade por parte do European Monitoring Center for Drug and Drug Abuse na súa revisión de “boas prácticas” para a prevención en Europa– a longo prazo. Seis anos despois da súa aplicación os nenos non só mostran un comportamento menos problemático, menos dificultades emocionais e mellores habilidades sociais, senón que tamén presentan un menor consumo de tabaco e alcohol. “EmPeCemos emerxe así como unha alternativa de intervención, probada e validada no noso contexto que permite previr non só o desenvolvemento dos problemas de conduta senón que serve tamén como recurso de prevención, a longo prazo, do consumo de drogas na adolescencia”, explica Estrella Romero. Desenvolvido e avaliado en Galicia, convértese así en programa de referencia, pioneiro no contexto europeo, para a prevención dos problemas de conduta e o consumo de drogas desde a nenez.
En definitiva, a investigación conclúe que os problemas de conduta temperáns poden ser persistentes ao longo da adolescencia e poden ter implicacións negativas sobre múltiples aspectos do desenvolvemento. Non obstante, comprobouse tamén que con intervencións amplas e dirixidas a diferentes contextos é posible reducir os desaxustes condutuais e o consumo de drogas e mellorar substancialmente o prognóstico.
Os resultados do proxecto publicáronse ata o momento en múltiples publicacións destacadas, entre elas Child Psychiatry and Human Development, Journal of Youth and Adolescence eJournal of Psychopathology and Behavioral Assessment.