Espantallo: etnografía contra a desvitalización

Hoxe teríamos problemas para facer un espantallo ao xeito “clásico”, entre outras cousas porque a palla

Non estamos en tempo de sementeira, nin nace o gran neste seco verán, pero vou falar do espantallo, xa que varias lecturas e visualizacións leváronme sobre este tema neste tempo de estío e lume.

O espantallo é un dos útiles labregos relacionado co traballo da terra.  A súa función é espantar os inimigos das colleitas, polo tanto, está en relación co aumento da capacidade de produción. É un útil máis, unha ferramenta importante, porque máis que importante, vital, era ter unha boa colleita para que a vida seguira adiante.

A loita contra os inimigos das colleitas e contra as pragas é tan vella como a propia agricultura, e  tan universal como tan estendida está o traballo agrícola. Vellos son os rituais contra as pragas, chegando a extremos que hoxe nos poderían sorprender moito, como o de presentar preitos contra animais ou decretos de excomuñón. Aquí entre nós, os cregos facían en determinadas datas a bendición dos campos para a protección dos froitos. Tamén había rituais como o de alumear o pan.

A relación dos seres humanos cos animais está determinada pola mentalidade de cada época. Hoxe non pensamos igual que hai cincuenta anos ou que hai cincocentos. Hoxe ninguén acode ao Concello despois de matar unha “alimaña” para que lle dean unha recompensa (as actas municipais recollen estes “premios” aos que mataran un raposo, lobo, ave rapaz ou unha marta). O noso  trato cos animais é distinto, pero sempre hai excepcións e costumes que eran vistas como normais e agora non, como “soltar” (por unha pega) os cabalos cando andaban polo monte ceibos. Era esta unha imaxe cotiá na Insua de Touriñán, pero agora os cabalos non están e os toxos medran nas camposas e invaden os carreiros.

Nunha sociedade dominada por unha forte presenza da relixión, había xente que pensaba que todo o que está na natureza foi posto por deus. Esta mentalidade, dominante historicamente, levou a unha solución de compromiso de cara aos animais que facían dano: hai que espantar aos animais, pero facéndoo sen molestalos, como invitándoos polas boas para que se vaian e non fagan dano.

Dise que en Inglaterra os espantallos apareceron a mediados do século XIV. En 1348 un andazo aniquilou boa parte da poboación rural. Até entón seica eran os rapaces os encargados de escorrentar ás aves, pero a peste varreu aos rapaces e os donos das sementeiras tiveron que substituílos por estáticas figuras desfiguradas, aparecendo os espantallos.

Hoxe non é a etnografía da chamada cultura material un tema que abunde nos estudos referentes á nosa sociedade, ben sexan os de etnografía ou ben sexan os do campo da historia agraria. A partir da década de 1960 os estudos da cultura material caeron en desgraza pola chegada de novos temas con intereses máis sociais, pero tamén pola falta de profundidade e obxectivos teóricos dos estudosos da tecnoloxía agraria.  Non se entendeu que máis alá do obxecto hai todo un mundo de relacións sociais e culturais, de actividades e coñecementos. Cada obxecto etnográfico é un compendio de símbolos accesibles a todos. Funciona nun contexto cultural. Os estudos sobre os aparellos que usamos tamén nos din como somos, contribúen a un maior coñecemento da sociedade. De aí a importancia dos estudos de cultura material, agora tamén para recolocar eses obxectos que perderon xa a súa función, pero que son soportes de memorias. O espantallo é unha mostra desta cultura material que ten, como todo material, unha lectura inmaterial.

Araceli Liste fai unha división dos apeiros de labranza en catro grupos: apeiros para a preparación da terra, ferramentas de corte, apeiros con dentes e útiles para a defensa das sementeiras. Neste último entrarían os espantallos. Moitos destes apeiros desapareceron, non a súa función, que é realizada agora por aparellos de maior complexidade técnica, pero sobreviven e conviven trebellos manuais con aparatos de complexidade técnica, o sacho xunto ao tractor que non cabe polos camiños e leva detrás un arado que fai varios regos a un tempo, a fouciña (coñecín labregas que non saían da casa sen a súa fouciña, unha ferramenta e arma para todo e non falemos da súa presenza na poesía) ao lado das grandes máquinas que segan e empaquetan a herba ou o cereal, etc.

Agora que estamos no aniversario das Irmandades da Fala, quen empezaron os estudos da chamada cultura material foron os homes de Nós, imbuídos nunha filosofía de “construción da nación”. A xente do Seminario de Estudos Galegos, a institución que naceu para modernizar a investigación, pero acabou destruída pola barbarie fascista, foron os que deron corpo a estes estudos. A sistematización máis lograda da nosa cultura material, especialmente das ferramentas agrarias, fíxoa Xaquín Lorenzo Fernández, quen percorreu Galicia na década de 1950 recollendo información para o seu estudo sobre a cultura material, que ocuparía todo un volume da Historia de Galiza, dirixida por Otero Pedrayo.  Este traballo valeu para darlle voz aos que sempre entraron na Historia pola porta de atrás. Pero como pasa moitas veces, un traballo pioneiro non tivo continuidade ou tívoa repetindo e repetindo os seus esquemas en múltiples museos etnográficos, que abundan por Galicia e onde falta a investigación sistemática, actualización e sobra a copia mimética.

E este traballo, hai que dicilo, fíxose cando no agro, e no país, non había moitas saídas e os lugares estaban cheos de xente. Eran os tempos da autarquía franquista, os anos escuros.
Xaquín Lorenzo fala dos espantallos ao describir o cultivo do centeo. Chámalle, facendo uso dun dialectalismo das terras ourensás, espantapaxaros.

Di que o centeo comeza a espigar por abril-marzo, entón póñense os espantallos, e di que son semellantes aos empregados no millo, mais cando describe o cultivo do millo non fala deles. No centeo, como os grans son máis miúdos, os inimigos son máis, xa que van a el os paxaros pequenos, especialmente os pardais.

Dinos que son variadísimos, desde os máis sinxelos aos máis complicados. E aquí podemos facer unha rápida clasificación e falar de espantallos de carácter estático e espantallos de carácter dinámico, incluíndo nesta última categoría os que fan ruído.

Pero o espantallo por excelencia, o que realmente identificamos como espantallo, é o que ten forma antropomorfa. Está formado por dous paos, un enchido de palla revestido con roupas vellas de cores contrastadas e rematado nun sombreiro. Agora úsanse  outros materiais e roupas non tan vellas. Pódese dicir que depende da creatividade de quen precisa colocalo e que, moitos, como di Antonio Reigosa, son “disfraces a imaxe e semellanza de quen os fai”.

Unha muller dille, diante dun espantallo, ao filósofo Emilio Arauxo  que “ten un vestido ben bon eí, eu nunca o terei eisí, pero como á filla dela non lle serve, agora iso para min non vale porque é moi claro, eu cousas brancas e encarnadas agora para min non pegan”. A muller anda de loito e fixo un espantallo “para que non veñan comer as verzas os paxaros”, pero “cómpre roupa de cor e eu non a teño”.

Xocas fala do clásico monigote feito con roupas vellas e cheo de palla, armado con dous paos cruzados. Pero engade que a súa eficacia é moi relativa, pois os paxaros afanse a súa inmobilidade e rematan por non facerlle caso.  Antonio Reigosa  di que coñece moitos espantallos que fascinan aos paxaros, “e ao paxaro engaiolado váiselle o tempo despiollando o espantallo, esquecendo a semente ou a froita comestible”. Entón, está cumprindo a súa función, que é que o paxaro non coma o gran.

Unha definición que me gusta é a que nos dá Xosé Agrelo, que non era etnógrafo:

Dous paus cravados,      
un feixe de palla,
unha chaqueta da cor do vento           
e un sombreiro cheo de buratos:
     
ESE SON EU.      

Os paus son de carballo,     
a palla é de centeo, a chaqueta de pana e      
o sombreiro de castor americano.      
Ninguén pode dicir que non teño señoría.
     
Hoxe teríamos problemas para facer un espantallo ao xeito “clásico”, entre outras cousas porque a palla, de centeo ou de trigo, escasea, a penas se cultiva ou cultívase para forraxe. Xa non somos un país de labregos. O recheo hai que facelo co que se poida ou vai sen recheo.

Os espantallos seguen aí plantado na paisaxe. O progreso industrial, a mecanización do agro non os arrombou, non os mandou ao faiado da memoria. Pode chamar a atención a súa presenza, mesmo en galiñeiros contra as rapaces, nun país no que a agricultura xa non é un sector importante, e cada vez ten menos peso na nosa economía e no noso mundo simbólico.  Coa perda de presenza sobre o territorio hai unha perde de intensidade semántica, unha desterritorialización e a conversión nun “non lugar”, nun espazo sen referencias nas que ancorar a memoria. A presenza de espantallos falan da resistencia á desvitalización.