O baile tradicional galego como contido en Educación Física

O Baile Tradicional Galego pode ter cabida no Ensino? É un axente que contribúe á consecución de obxectivos e competencias? Onde se enmarca dentro da materia de Educación Física? É factible a súa aplicación? Require unha formación e experiencia previas? A todas estas cuestións intentaremos dar resposta.

Cabe dicir que todas as reflexións e propostas envorcadas neste artigo xorden despois de realizar dous grupos de traballo sobre o uso do Baile tradicional Galego no Ensino e de poñer en práctica varias experiencias en aulas de secundaria en distintos centros. O plasmado aquí é froito desas experiencias e das conclusións obtidas neses traballos, enriquecidas por achegas de moitos mestres de baile e de moitas experiencias en clases e en situacións de baile espontáneas.

Xustificando o uso do Baile Tradicional Galego

Dentro da idea de recuperar as nosas tradicións e ao mesmo tempo achegar a nosa cultura á escola para transmitila, aparece a necesidade de integrar o Baile Tradicional Galego no Ensino. A súa enorme potencialidade educativa permite traballar unha cantidade inxente de contidos relacionados coa actividade física, principalmente relacionados co ritmo, a expresión corporal e a creatividade; pero tamén coa coordinación, disociación motora, co traballo das capacidades físicas e habilidades como saltos, xiros, desplazamientos...Y o que é máis: propicia situacións apropiadas para a socialización, coeducación e educación en valores.

Debemos poñer en valor noso patrimonio, cunha gran riqueza nun baile que dá unhas posibilidades para o ensino tan boas ou mellores que outros bailes e danzas do mundo que si se están a introducir como contidos educativos. O sistema educativo debe mostrar e ensinar aquilo que nos rodea e fíxonos como pobo... e que mellor forma que bailando!

Ademais, debemos dende a escola contribuír a recuperar o seu uso como medio de relación social e divertimento.

O seu lugar no currículo

Se comezamos buscando o lugar do Baile Tradicional no currículo e imos ás competencias básicas encontramos unha relación clara coa Competencia cultural e artística (participar na vida cultural, conservar o patrimonio...) coa Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico e a Competencia social e cidadá. Se posteriormente acudimos aos obxectivos de etapa da Eso e Bacharelato encontramos referencias a coñecer e valorar o patrimonio e as creacións artísticas, ao uso de diversos medios de expresión e representación...

Xa na Educación Física podemos situar o Baile Tradicional Galego na etapa de Primaria citado de forma explícita nos obxectivos: Coñecer e practicar xogos, deportes e/ou bailes tradicionais propios da cultura galega, mostrando interese pola indagación neste ámbito e pola súa difusión e valorando as repercusións que teñen na nosa sociedade. E relacionado de forma directa cos contidos do bloque de "actividades físicas artístico-expresivas" que engloba o ritmo, os bailes e danzas, o vivenciarlas, a elaboración de coreografías e composicións de movementos.

Na ESO asociámolo a obxectivos referentes a Practicar e deseñar actividades expresivas utilizando o corpo como medio de comunicación e expresión creativa, e integrámolo no bloque de Expresión corporal nos catro cursos, con contidos como Realización de danzas sinxelas de carácter recreativo e popular, Bailes e danzas: realización de danzas colectivas, históricas e do mundo, Creación de composicións coreográficas colectivas...

E no Bacharelato podemos relacionalo cos aspectos reflectidos na introdución do currículo desta materia referentes á inclusión das actividades físicas no tempo libre, á ocupación activa deste con hábitos de práctica regular, ao feito de favorecer a formación dunha motricidade rica e diversa... Nesta liña podemos encontrar obxectivos e contidos nos que ten cabida o baile tradicional, así temos os obxectivos referidos á participación e organización de actividades físicas como recurso para ocupar o tempo libre e ao deseño e práctica de composicións con base musical en pequenos grupos como medio de expresión e comunicación; e os contidos de "Realización de actividade física con soporte musical" ou "Elaboración e representación dunha composición corporal colectiva".

O noso baile tradicional forma parte do Patrimonio Inmaterial de Galicia, e este patrimonio é o que o alumnado debe valorar, respectar e afianzar ao longo da súa escolaridade, ademais de contribuír á súa conservación e mellorar no contexto actual de globalización. Este obxectivo, plasmado no currículo de bacharelato, é o que fundamenta claramente a proposta de incluír o baile tradicional nas distintas etapas educativas nesta materia. Nada mellor que aprender e experimentar o noso baile para valoralo e contribuír a conservalo e melloralo, manténdoo vivo.

Algúns conceptos...

Hai certos conceptos que convén ter claros antes de abordar o ensino do baile tradicional. Isto faise complexo debido á escasa bibliografía sobre o tema, á falta de unificación na terminoloxía, nas formulacións de ensino e na concepción do baile por parte dos diferentes autores.

Podemos intentar xuntar e simplificar moito as visións dos distintos autores citados na bibliografía e ofrecer unha pequena explicación.

Clasificación

• Bailes Soltos ("Soltos"): Muiñeira e Iota (dentro de cada un deles hai diferentes tipos).
• Bailes Agarrados (Pasodobre, Valse, Rumba, Mazurca, Polca...).
• Danzas: (As danzas teñen unha coreografía precisa que non varía, pola contra os bailes teñen unha parte de improvisación e sorpresa) Pueden ser de paus, de reis, de arcos, de espadas... Como exemplos podemos citar as de Darbo, Aldán en Cangas (Pontevedra) ou a de Arcos no municipio de Cariño na Provincia da Coruña.
• Soltos-agarrados.
• Xogos-baile.

Estrutura e organización do baile solto

• A coreografía pode ser en fila ou en roda ("roda"), sempre cos/ás "bailadores/ás" en 2 grupos opostos.
• Partes do baile solto: paseo ou descanso (non existe sempre), punto e volta ("volta") que pode ser en roda ou en taboleiro.
• O guía é a persoa que inicia o punto, logo todos/ás os/ás bailadores/ás teñen que imitalo. Báilase en parella, facendo os movementos en espello, e simétricos, primeiro a un lado e logo ao outro lado.
• Os puntos son unha combinación de pasos, que podemos crear libremente, alternando o tipo e número de pasos, a orde en que os combinamos, os cambios de orientación, desprazamentos, xiros, cambios de perna...
• Os distintos pasos ou "pasos base" reciben diferentes denominacións e teñen distintos estilos de execución dependendo da zona, o autor consultado... Mesmo hai autores que os agrupan en familias de pasos (Cobos, 2006) ou que os categorizar en función da súa "importancia" ou da súa frecuencia de utilización. Á hora de aplicalo sería interesante comezar empregando a terminoloxía máis común entre os autores que coñezamos.

Tendencias e enfoques no ensino do baile

Atrevéndonos a resumir moito podemos reducir os enfoques do ensino do Baile Tradicional Galego a dous ben diferentes. Por unha parte o que segue a liña de aprender unha coreografía concreta, cuns movementos fixos xa marcados e logo perfeccionala, comezando por bailes moi sinxelos que se van complicando e aumentando en dificultade conforme avanzamos na aprendizaxe e por outra o que ensina a bailar de forma que se aprendan movementos, pasos, puntos, ritmos... e logo ofrézanse instrumentos para combinalos e aplicalos á hora de bailar diferentes tipos de baile.

Esta segunda visión é a que nos interesa para o sistema educativo, pois fomenta unha aprendizaxe global, creativo no que o alumno toma un papel mais activo. De todos os xeitos poderemos botar man da primeira nalgunha ocasión, sobre todo nas etapas de Infantil e Primaria.

Ideas para a súa aplicación na aula

Como acontece coa maioría de contidos da Educación Física é necesario ter, por parte do profesorado que o aplica, uns coñecementos básicos sobre o baile, as súas partes, estrutura, ritmo... tamén é importante o feito de ter experimentado o baile e os movementos a ensinar. Existen recursos na bibliografía actual, como DVDs dos libros de Así fan vos bailadores, Bailabén ou Pesdelán que ofrecen a posibilidade de ser vehículos de aprendizaxe e ensino de xogos-baile, e de sinxelos movementos de bailes soltos e agarrados. O último dos citados contén mesmo explicacións de como realizar pasos e puntos de diferentes bailes. Podemos usar estes recursos na aula e tamén para a propia formación.

Outros materiais que podemos utilizar na aula son os instrumentos de percusión: palmas, pandeireta..., gravacións (presentes na bibliografía), publicacións e músicas relacionadas, láminas co nome das partes do baile para que o alumnado teña unha referencia visual ademais da auditiva, etc.

Intentando seguir a liña ofrecida polo currículo de ir aumentando a autonomía do alumno, crecendo en dificultade e complexidade de situacións motoras e evolucionando na aprendizaxe de contidos construíndo aprendizaxes significativas, unha posibilidade sería comezar na etapa de Infantil e Primaria realizando co alumnado Xogos-baile de movementos sinxelos e nos que o ritmo da música se siga de forma intuitiva, comezando así a acostumarse a movementos e estruturas que serán a base dos pasos, puntos e bailes que aprenderán posteriormente. Na bibliografía encontramos moitas posibilidades, con imaxes e música, preparados para poder introducilas en unidades didácticas e danzas do mundo, bailes, baile tradicional...

Na recta final do Primario e no inicio da Secundaria poderiamos centrarnos en xogos-baile e danzas de maior dificultade e con transferencia cara aos bailes a usar posteriormente. Tamén nos bailes agarrados e mesmo comezar cos solto de forma sinxela. Na ESO e Bacharelato, tendo en conta as experiencias previas e nivel de execución dos alumnos, poderiamos afondar no baile solto, primeiro coa Muñeira e despois co Iota.

O desexable sería ensinar pouco a pouco a adecuarse aos ritmos, controlar os movementos, evolucionar no espazo, coordinar os momentos coa parella e/ou grupo, aprender os pasos que son a base dos movementos e incitar a usar a creación e combinación de movementos e pasos.

Conclusións

Esta proposta é importante porque que o baile tradicional está presente nos currículos, para traballar valores, recuperar a cultura, o patrimonio... É necesario que se integre realmente no currículo o baile tradicional galego e se use maioritariamente nas aulas, xa que moitas veces botamos man de danzas doutros países, sen decatarnos da riqueza do noso propio baile.

Sería moi importante a formación do profesorado con cursos específicos, nisto entrarían en xogo os CFRs para traballar ademais da aprendizaxe e posibles aplicacións, a sensibilización, divulgación... en canto ao baile tradicional galego e mesmo a posible creación dun espazo de baile tradicional no CFR (con iniciativas, materiais e recursos dispoñibles para utilizar...)

A aplicación na aula é posible. Os recursos actuais ofrecen posibilidades sinxelas e realistas. O Baile Tradicional Galego crea na aula novas situacións de aprendizaxe, beneficios na creatividade motora, na mellora da coordinación, ritmo, etc., socializa, coeduca, incide na afectividade...

E agora... a bailar!