Transformar a educación

• Na era das redes sociais, o profesor non pode limitarse a transmitir coñecemento

• Ten que instruír sobre como encontrar, compartir ou redistribuír a información

Durante séculos eran poucos os elixidos que aprendían a ler e escribir e recibían esta instrución na súa casa a cargo de titores. Ata que chegou a revolución industrial e xurdiron as primeiras escolas. Facía falta ensinar polo menos os rudimentos básicos do cálculo e a escritura aos traballadores das fábricas ou dos mercados. Dende entón, e pasaron máis de 200 anos, o mundo globalizouse e os avances técnicos son meteóricos, pero as clases séguense impartindo no mesmo espazo co mesmo método que entón: o mestre ou profesor dita unha lección e os alumnos toman apuntamentos e, de cando en vez, preguntan. Así que toca voltear o sistema de arriba abaixo, dende a escola infantil ata a universidade.
Non queda outra opción que transformar a educación para non perder camba nun mundo en constante cambio. O escenario formúlao moi ben Cristóbal Cobo, investigador da Universidade de Oxford: "Se ao longo do ano pasamos case tres meses conectados a Internet e preto de catro durmidos, quédanos moi pouco tempo para pensar". Por iso considera que non hai que intentar competir coas máquinas, senón "desenvolver a capacidade de encontrar, de compartir ou redistribuír esa información,". E para iso necesítase botar man da última tecnoloxía. Segundo un estudo do banco de investimento Ibis Capital, a industria do e-learning (contidos, plataformas, portais de aprendizaxe) moveu en 2012 máis de 66.400 millóns de euros en todo o mundo, e a expectativa de crecemento é do 23% ata 2017.
COMUNICACIÓN E TECNOLOXÍA
Xavier Prats Monné, o novo director de Educación da Comisión Europea, vai máis alá e opina que por primeira vez os alumnos son os que lideran o cambio educativo. " Por que? Porque traducen na escola e a universidade a súa experiencia diaria: están afeitos a colaborar grazas a Internet e a que as súas amizades non dependan da súa situación geográca", explicaba recentemente nunha entrevista neste diario. E comparábase con eles: "Para a miña xeración, a diferenza entre comunicarse fisicamente ou virtualmente por Skype é moi forte; pero para a dos meus fillos, a comunicación é algo moito máis sosticado porque a tecnoloxía é parte natural da súa experiencia cotiá".

"Internet ten ventás en todas as partes e a función do profesor debe ser a de cribar. Igual que ata agora elixía lecturas", di un catedrático

"Houbo un tempo no que a escola tiña garantida esa opción de ver mundo. Pero hoxe non ten ningún sentido que existan mestres marabillosos como o da película La lingua das bolboretas, que marabillaba os seus alumnos contando historias asombrosas sobre cousas que acontecían fóra do pobo," sostén Mariano Fernández-Enguita, catedrático de Socioloxía na Universidade Complutense de Madrid. "Internet ten ventás a todas partes e a función do profesor, máis que impartir coñecemento, debe ser a de cribar. Igual que ata agora elixía as lecturas". Nos campus universitarios repítese a mesma situación. Non ten sentido que nun aulario enorme os alumnos de Medicina vexan catro ósos arredor do profesor. Para iso están os vídeos", subliña Josep Valor, profesor de Sistemas de Información da escola de negocios IESE.
"Hai quen asegura que o problema da educación coas novas tecnoloxías é o mesmo que o dos fabricantes de xeo cando xurdiron as neveiras. Pero nós non ofrecemos xeo, senón frío. Nós, os educadores, ensinamos a aprender", precisou Cobo no foro Educar para transformar da Universidade Europea de Madrid. Bruxelas deixou claros os países da UE que os seus alumnos deben aprender estas ferramentas imprescindibles para ser capaces de desenvolverse na vida e usar a tecnoloxía. Os profesores deben, polo tanto, ensinar doutro xeito para que os seus pupilos aprendan mellor. Pero a aprendizaxe non remata aí. "É un asunto dos políticos, a comunidade educativa e os pais. A min sorprendíame ir pola rúa e que a xente me dixese: ' Que mal ten vostede a educación! ", ironizaba recentemente Anxo Gabilondo, o último ministro socialista.
Fernández-Enguita, máis extremista que case todos os expertos educativos, están seguro de que o docente dentro dunha aula "non" morreu nin vai morrer" porque a educación ata os 16 anos é obrigatoria e ten unha función de custodia para os máis pequenos, pero que se non o faría. Moitos expertos cren que canta maior é a información que se pode consumir, menor é a nosa concentración en algo concreto. "O alumno pregúntase: ' Por que teño que atender a iso e non estou a facer outras cousas? '. É difícil captar o seu interese. Por iso subiron as taxas de décit de hiperactividade", subliña Fernández-Enguita.
Imos, pensa este sociólogo, cara a unha educación na Rede na que non queda claro quen ensina e quen aprende e sen límites de espazo e tempo. Unha idea na que tamén afonda Cobo: "A tecnoloxía diluíu as barreiras entre distintas disciplinas. Rompe coa idea dunha aula, un docente e uns contidos". E ao establecer un novo paradigma, "a aprendizaxe é a Rede e "fainos entender a sociedade como algo en permanente evolución". Este desfase actual entre os avances tecnolóxicos e un ensino nos centros ancorado no século XVIII provocou en Estados Unidos un aumento dos nenos que reciben clase na casa (home schooling).
"Hai que adaptar a aprendizaxe ás necesidades. Fálase moito do cambio de currículo, pero non das aplicacións", observa Pierre-Antoine Ullmo, á fronte da empresa PAU Education. "Nos últimos dous anos houbo unha irrupción de tecnoloxía máis accesible para os alumnos e formadores". Ullmo dirixe un ambicioso proxecto, Open Education Challenge, apadriñado pola Unión Europea, que pretende crear unha incubadora que promova a creación de novas empresas (start-ups) relacionadas coa innovación, o desenvolvemento de tecnoloxías e o deseño web.
Detrás deste programa hai investidores habituados a arriscar o seu diñeiro na Bolsa e sectores punteiros. Porque nesta nova era, a educación, pensan moitos, debe deixar de ser vista como un campo acoutado ao Estado e perder o medo á súa mercantilización, como acontece xa en Estados Unidos ou Israel. "Se a xente compra xogos para o seu portátil, por que non produtos educativos? O maior erro é pensar que a educación está disputada coa diversión", reexionó o director de Educación da Comisión Europea no PAÍS.
Cada vez faltan menos medios nas clases. O 86,7% das aulas habituais teñen conexión a Internet en colexios e institutos e baixa a proporción de alumnos que comparten ordenador (o curso pasado, 3,2; no caso de centros públicos, 2,8). Na universidade é outro cantar. As diferenzas entre campus son abismais. Así, mentres que na Pompeu Fabra ou La Rioja hai unha computado­ra para cada estudante, na Politécnica de Madrid a ratio é dunha por cada 189 alumnos. E repartidos en distintas modalidades. Na de Murcia hai un servizo de préstamo de portátiles, por exemplo.
Segundo os expertos, os docentes cun nivel de usuario de informática están preparados para adaptar as súas clases á tecnoloxía cun curso de dous ou tres meses. Antes da crise, as consellarías de Educación ofertaban moitos cursos de formación gratuítos. Xa non son tantos, e quedan aínda moitos profesores reticentes ao cambio. Outro problema engadido son as avarías que inhabilitan moitos ordenadores por tempo.
EDUCACIÓN CREATIVA
Neste novo modelo adaptado aos tempos, o crecemento persoal desempeña un papel clave. "Nos países anglosaxons e nórdicos, a educación é máis creativa e está baseada no xogo. Mentres, nos mediterráneos como España hai un achegamento á educación á francesa, máis intelectual," pensa Christopher Clouder. O director da Plataforma para a Innovación en Educación -un programa da Fundación Botín nos colexios- está convencido de que os alumnos que logo teñen éxito na vida son os que se senten respectados polo profesor, que os apoia, que os coñece ben e non busca resultados, senón sacar o mellor deles". Para iso sostén que na aula hai que crear un microcosmos do que é o mundo, no que sociabilicen e aprendan a ser tolerantes". E fronte á polémica en España sobre a ratio de alumnos por clase -que creceu- é permisivo: Pódense ter 30 ou 35 alumnos se o profesor os coñece ben".
Esta necesidade de Clouder pode chocar co uso constante da tecnoloxía a ollos de Tomás de Andrés Tripero, profesor da Facultade de Educación da Universidade Complutense. Recorda que en Silicon Valley, o lugar con máis expertos en informática por metro cadrado do mundo, os nenos non teñen móbil nin ordenador ata pasados os 10 anos. "Os pais queren que os seus fillos desenvolvan a estabilidade emocional e se sociabilicen, e as tecnoloxías illan", asegura Tripero. E alerta sobre o uso continuado que fan nenos case bebés dos comprimidos, porque o cerebro non está adaptado para eses estímulos perceptivos. Iso lévao a preguntarse: " Como van conducir de maiores só a 120 quilómetros por hora se o seu sistema nervioso se adaptou á rapidez? ". Verémolo nun mundo sen xices, nin mapas de plástico, nin proxectores de diapositivas.

Un profesor no portátil

Cando a crise afoga case toda posibilidade de encontrar emprego, reciclarse e estar á última é vital. A esta necesidade responden cada vez con máis forza en todo o mundo os MOOC (cursos masivos online e abertos, nas súas siglas en inglés). Moitos son gratuítos (algúns cobran por emitir un título) e están en fase experimental, pero con moita proxección por diante. Os españois incorporáronse a esta modalidade de aprendizaxe con ímpeto, ata o punto de ser a sétima comunidade de estudantes máis grande da plataforma edX, da que forma parte o MIT.

A demanda é enorme -ao primeiro curso dos seus creadores, dous profesores de Stanford, apuntáronse 120.000 persoas en 2008-, pero tamén o desapego. Un 95% abandona e aínda así manéxanse unhas cifras desorbitadas. Por exemplo, case 60.000 estudantes de 90 países apuntáronse ao primeiro curso gratuíto da escola de negocios IE, Critical perspectives on management, que remata agora. Non temos aínda datos, pero aínda que a taxa de abandono fose do 90% rematarían 6.000 persoas, que son máis que as que temos na Negocio School", explica a vicedecana Didina González. "A nosa idea é chegar á xente dos cinco continentes para que nos coñeza cunha transmisión de coñecemento de forma desinteresada", prosegue, e "experimentar metodoloxías e dinámicas" que empregarán nos seus cursos online de pagamento. "Aos MOOC fáltalles calor humana, interacción social. Porque para que haxa intervención, debate, non pode haber máis de 35 alumnos".

O IE non é o único que se lanzou a esta nova vía de profesores do século XXI. Tamén o IESE, cun curso de globalización das empresas. Dispón de conferencias online de entre 10 e 20 minutos, foros de discusión, e os alumnos teñen que presentar un proxecto final. "Esta tecnoloxía está pensada para un curso curto, nunca un longo. E permíteche coñecer os profesores e os alumnos. Unha mercadotecnia que che permite ensinar que estás aquí", explica Josep Valor, profesor de Sistemas de Información.

Á plataforma edX apuntáronse 37.000 estudantes españois (o 2,3% do total) e expediron 5.400 certificados (o 5,6% do total), o que demostra que son máis fieis aos cursos que a media mundial. "Pero é importante recoñecer que só arredor do 25% dos nosos alumnos pretenden obter o certificado cando se inscriben no programa", explica Dan O'Connell, director asociado de comunicación de edX. Interesan en especial aos españois os cursos de computación e saúde pública.