A relación entre pobreza e fracaso escolar

O 61% dos adolescentes en risco de exclusión social suspenderon tres ou máis materias fronte ao 37% do resto dos estudantes. Son datos dun estudo realizado pola Fundación Adsis acerca de como a conxuntura socioeconómica da mocidade está directamente relacionada co seu desempeño académico e a súa capacidade para relacionarse e ser aceptada pola súa contorna. Esta análise cobra especial relevancia cando o debate sobre política educativa fai uso e abuso do rendemento dos estudantes e do abandono escolar temperán como razóns para o fracaso do sistema actual e a necesidade de cambialo.
O certo é que a crise multiplica o número de menores en risco de exclusión e que esta fenda se ve acentuada pola falta de acceso a reforzos extraescolares, que tamén son consecuencia da crise.
Dos 3.000 estudantes da ESO enquisados pola Fundación Adsis, o 18,4% enfróntanse a unha privación material severa. Deles, o 70,3% vive en familias con serias dificultades para pagar o aluguer ou a hipoteca e o 75,3% non come carne ou peixe polo menos tres veces á semana. Unha situación inestable que, sumada ao desequilibrio intrínseco da adolescencia, pasa factura. "Algúns destes mozos e mozas teñen unha actitude destrutiva e é un traballo arduo dar pautas de relación. Péchanse na súa contorna máis próxima e ignoran o resto. Nós en moitos casos actuamos mal. Quizá deberiamos preguntarnos o porqué desta rabia", explica Juan Antonio Cardete, profesor de Lingua e Literatura nun instituto.

Case o 20% do alumnado da ESO enfróntase a unha privación material severa, segundo o estudo

Cando ao problema da privación material -factor de pobreza e exclusión, segundo o indicador AROPE (At Risk of Poverty and/or Exclusion)- se une á falta de sostén familiar, os adolescentes quedan orfos de referentes. "Se os teus propios pais non lle dan valor á túa formación, quen vai facelo?", pregúntase Cardete. E entón lembra o pequeno gran triunfo dun dos alumnos da súa titoría: un mozo xitano que alcanzou o terceiro curso da ESO. "A pesar de que o seu pai non quere que estude, el interésase por progresar, asiste a clase e relaciónase cos seus compañeiros".

Máis risco de exclusión social

Facelos conscientes da súa propia realidade é o primeiro paso para empezar a construír en positivo. Así o ve este docente de Lingua e Literatura que viu cambiar nos últimos anos o perfil dos alumnos en situación de pobreza. "Hoxe, sen ser o instituto no que traballo un centro de difícil desempeño, o risco de exclusión está moi acentuado nas familias de clase media, pero moitos mozos e mozas non son conscientes do problema". "Cando practicamente se eliminaron as bolsas de libros, as familias chegaban á secretaría coas súas nóminas e á directora caíaselle a alma aos pés", relata Cardete, que este ano tamén é titor dun grupo de 3º da ESO. Entón comezaron a traballar para prover as persoas que o necesitaban de material doutros anos, e mesmo se fixeron doazóns.

O establecemento dun vínculo afectivo co alumnado é un proceso necesario para tender pontes entre os membros da comunidade educativa

Mentres a pobreza se cronifica, o sistema de asistencia social necesario para facerlle fronte non deixa de encoller. Un abandono do Estado como garante do benestar cidadán que pasa factura a milleiros de adolescentes cuxo futuro educativo e profesional pode tirarse pola borda.
O establecemento dun vínculo afectivo cos alumnos é, segundo o estudo, un proceso necesario para tender pontes entre os membros da comunidade educativa. Unha tarefa hoxe complexa nos centros de secundaria, "onde estamos demasiados preocupados polas notas e escasos de recursos pedagóxicos". Juan Antonio está convencido de que "ata que un adolescente nesta situación non arranxa o seu encaixe como persoa no mundo, non pode solucionar o resto dos problemas". Por iso, as expectativas que os profesores depositan nos alumnos poden influír nos seus éxitos e os seus fracasos. "Unha situación deste tipo non se resolve cun castigo como a expulsión do centro por unhas semanas. Hai que facer un seguimento con apoio do departamento de orientación para chegar á raíz do problema".
Nese camiño, recoñecer os pequenos logros e reforzar a autoestima e a motivación é fundamental, de acordo coas conclusións do estudo, para mellorar o rendemento duns adolescentes pouco convencidos de alcanzar as súas aspiracións no futuro.