A ruptura do sistema educativo

Poñer orde no actual caos non vai ser unha tarefa doada. No próximo Congreso haberá que substituír unha mala lei aprobada sen consenso por un texto meditado e avalado por un grande acordo político.

Opoñerémonos con firmeza a todo o que entrañe riscos de desmembración do noso sistema educativo en dezasete sistemas educativos diferentes. Mariano Rajoy, xaneiro de 2005.

O 17 de xullo do ano 2013, a maioría de grupos parlamentarios da oposición asinamos un acordo no que nos comprometemos a derrogar a denominada lei Wert na próxima lexislatura. Tratábase de mostrar nosa oposición frontal a unha norma que se aprobara contra todo e contra todos, verificando o que é xa un axioma no mundo educativo: cando o PSOE goberna, as leis educativas se aproban co apoio de todos os grupos salvo o PP, e cando goberna o PP sucede o contrario, as leis apróbaas só o PP co resto dos grupos en contra. A reacción do Goberno non se fixo esperar. Consciente de que a súa maioría absoluta non se ía prolongar na seguinte lexislatura, acelerou os calendarios de aplicación da lei para intentar converter os seus cambios en irreversibles. Fíxoo como aprobou a lei, contra a maioría da comunidade educativa, e coa opinión contraria de moitas comunidades autónomas, incluídas algunhas das gobernadas polo PP. O resultado desa forma de actuar está aí e chámase caos educativo: coexisten hoxe no noso país comunidades con novos plans de estudo na educación primaria con outras nas que se seguen impartindo os antigos. Mesmo se dá o caso de comunidades con novos plans de estudo e libros de texto antigos. A tres meses da entrada en vigor da nova educación secundaria unha maioría das comunidades non aprobaron os novos currículos, o que dá sentido á petición de moitas delas de que se paralice a aplicación da nova lei. Caos, improvisación, falta de coordinación e, loxicamente, incerteza e temor en familias, alumnos e profesores, o contrario do que debe imperar cando se pon en marcha unha reforma educativa.
O fondo do problema é aínda máis preocupante, é estrutural porque afecta ao deseño dos plans de estudo. No desenvolvemento da LOGSE e de GÁBEA establecéronse os contidos básicos dos currículos das distintas materias que as comunidades deberían completar, en exercicio das súas competencias educativas. Na práctica, as grandes editoriais nacionais facían libros diferentes para cada comunidade, co fin de introducir as especificidades establecidas por cada unha delas, pero cun contido común que, nas materias máis importantes, representaba máis do 90% dos distintos libros. Coa nova lei, o ministerio deixou en mans das autonomías a secuenciación dos contidos comúns, é dicir, a súa distribución entre os distintos cursos de forma que na práctica existen, para toda a educación primaria e os tres primeiros cursos de educación secundaria, 17 plans de estudo diferentes, un por cada comunidade, o que, de entrada, vai dificultar de xeito notable a mobilidade dos alumnos entre as distintas autonomías.

A incerteza en familias, alumnos e profesores é o que hai que evitar nunha reforma

Á desorde dos plans de estudo debemos sumar o asunto da selectividade. Nunca entendín que ten a dereita española contra as actuais probas de acceso. É verdade que algún dos seus máis preclaros representantes, incluído algún ministro, deixou caer ese retrouso segundo o cal a selectividade non serve para nada porque a aproba todo o mundo. Probablemente ninguén lle explicara ao ministro que así se pronunciou que a selección dos alumnos preparados para acceder á universidade a fan os centros educativos e que os profesores deixan pasar á proba de acceso só aos estudantes que entenden que están en condicións de superala. Un 75% de media en España. E, de feito, fano bastante ben porque aproban máis do 90% dos que chegan ás devanditas probas, a chamada selectividade. En resumo: o "efecto selectivo" do actual sistema de acceso é o resultado de multiplicar a porcentaxe dos que aproban nos centros de bacharelato polo dos que aproben a selectividade. É dicir, algo máis do 67%. Agora, esa proba de acceso vaise substituír por unha reválida e unha proba en cada universidade. Onde había unha proba apareceron dous; cunha agravante: que os alumnos que non entren nos estudos que desexen en primeira opción por falta de prazas terán que intentalo noutros, é dicir, examinarse dous ou máis veces. Polo demais, pérdese unha proba que ten un carácter xeral en toda España, é dicir, que aprobada nunha universidade se pode utilizar para entrar noutra calquera, o que facilita a mobilidade dos estudantes, algo que non se garante no futuro sistema de acceso.
Pero o problema vai máis alá da existencia ou non dun sistema común de acceso para todas as universidades; é que nestes anos se tomaron outras medidas que produciron unha verdadeira fractura no sistema universitario español. Cal é se non o efecto que se deriva dun esquema de prezos públicos que fai que un grao en Barcelona ou Madrid custe entre o dobre e o triplo do que vale en Sevilla ou en Santiago de Compostela? En que dirección camiña a supresión das bolsas Séneca, pensadas xustamente para facilitar a mobilidade dos estudantes entre as diferentes universidades españolas? É razoable que unha decisión como a duración de graos que conducen exactamente ao mesmo título, tres ou catro anos, se remita, sen máis, a cada universidade?

O fondo do problema é estrutural porque afecta ao deseño dos plans de estudo

Unha das frases preferidas da dereita para atacar a política educativa dos Gobernos socialistas era aquela de que xa non había un sistema educativo español digno de tal nome, que en realidade crearamos 17 sistemas educativos distintos. Pois ben, eu sosteño que é agora cando está a romper o noso sistema educativo. As consideracións anteriores tratan de chamar a atención sobre ese perigo. E de enfocar a tarefa do novo Parlamento. Non creo equivocarme se afirmo que no próximo Congreso haberá unha maioría de grupos parlamentarios contrarios á lei Wert. Será o momento de levar á práctica o compromiso que mencionaba ao comezo deste artigo, e substituír unha mala lei aprobada sen ningún consenso por un texto meditado e avalado por un grande acordo político. Poñer orde no actual caos non vai ser unha tarefa doada. En todo caso, a nova lei terá que formularse, entre outros, un grande obxectivo: reconstruír o sistema educativo español. Estou seguro de que, como sucedeu coa LOGSE e coa GABE, para esa tarefa o PSOE contará co resto de grupos parlamentarios da esquerda e, tamén -por raro que lles soe a algúns- cos grupos nacionalistas. Espero que esta vez o PP opte por non quedar fóra do consenso.

Alfredo Pérez Rubalcaba foi ministro de Educación e secretario xeral do PSOE.