Como mellorar a universidade

Se non hai incentivos nin un apoio razoable do poder público, os intentos poden malograrse.

Vivimos en tempos de ránkings, aos que non escapan as Universidades españolas. Están a publicarse as clasificacións internacionais máis relevantes, seguidas por todo tipo de comentarios e opinións. Xunto a análises serias e rigorosas, aínda que poidan ser polémicos (por que non?), atopamos tamén tópicos manidos, ocorrencias e lugares comúns que volven insistir en diagnósticos equivocados: sóbrannos Universidades e universitarios, estamos á cola das nacións desenvolvidas, descoidamos a excelencia e outras perlas semellantes. Non entrarei agora na tarefa de desmontalas novamente e limitareime a aconsellar a lectura dos numerosos informes que poñen as cousas no seu lugar xusto.
Cabe entón inferir que non debemos preocuparnos por mellorar as nosas Universidades? Afirmar tal cousa sería unha simpleza de calibre groso, na que ninguén sensato caerá. Temos problemas, áreas de ineficiencia, prácticas discutibles; en suma, ábrese ante nós un amplo espazo para a mellora. Sen dúbida, este último enfoque ten moito máis interese que o catastrofista ou o conformista. E é no que me quero situar.
As nosas Universidades progresaron notablemente nas últimas décadas, pero aínda resulta necesario impulsar a súa mellora. E desde o meu punto de vista, hai tres elementos crave para posibilitala.
O primeiro consiste en facer posible un mellor uso da autonomía universitaria. O principio constitucional de autonomía supón a concesión ás Universidades dunha marxe ampla de liberdade para organizarse por si mesmas e desenvolver a súa actividade. Non se trata dunha liberdade absoluta, senón que debe estar limitada pola responsabilidade que teñen os poderes públicos de dirixir e coordinar o sistema universitario nacional. Desa tensión deriva o seu carácter problemático e a aparición de diversos conflitos.

En ausencia de contratos-programa, as universidades deben limitarse a administrar a escaseza de recursos

As análises que se fixeron acerca dos factores que explican o éxito das Universidades poñen de relevo a conexión existente entre autonomía e excelencia. E non cabe dúbida de que as Universidades españolas dispoñen dunha autonomía inferior á necesaria. Se lles permitísemos unha actuación máis autónoma, sen dúbida mellorarían, pois saben como facelo. Esta demanda de maior autonomía implica limitar a rixidez normativa e aumentar a flexibilidade para permitir a autoorganización. Agora ben, algunhas das propostas e normas que se expuxeron nos últimos tempos, como a liberdade absoluta de decisión acerca da duración dos graos, constitúen intentos, non de flexibilización, senón dunha cuestionable desregulación, que pode ter consecuencias negativas pola renuncia que implica a harmonizar (non uniformizar) o sistema universitario. Necesitamos unha regulación máis flexible, pero mantendo un marco compartido.
O segundo elemento consiste en fomentar unha máis estreita conexión coa contorna social. As Universidades están ao servizo dunha sociedade que demanda unha expansión do coñecemento e dunha cidadanía que expón necesidades formativas. As Universidades teñen, pois, metas que van máis aló delas mesmas, polo que non poden considerarse illas autorreferentes e irresponsables (isto é, sen ningunha responsabilidade social). Por iso deben articular esas vías de conexión, o que implica tamén aceptar a necesidade de render contas da súa actuación e os seus resultados, que actuará á vez como freo eficaz fronte ás tentacións de endogamia e corporativismo. E non se crea que as nosas Universidades rexeitan esa formulación, ao contrario, botan de menos a existencia de vías non meramente formais que o fomenten.
O terceiro elemento consiste en asegurar un mecanismo de financiamento que permita planificar razoablemente e elaborar e desenvolver plans estratéxicos realistas e cribles. En ausencia dos contratos-programa, as Universidades deben limitarse a administrar a escaseza de recursos cunha visión de curto alcance, o que non favorece precisamente a mellora. Non debe interpretarse que deban limitarse a esperar que lles dean os recursos necesarios a cambio de nada, pero tampouco que sexan as únicas responsables do seu financiamento, cando é evidente que cumpren unha impagable función social.
As Universidades españolas son conscientes de que necesitan continuar mellorando e teñen capacidade para facelo. Pero non poden sentirse soas nese impulso de mellora. Sen un contexto favorecedor, uns incentivos e un apoio razoable dos poderes públicos, calquera intento pode malograrse ou verse abocado ao fracaso.

Alejandro Tiana é reitor da UNED.