En defensa da vida ociosa

Unhas vacacións de verdade serven para facer esas cousas valiosas que ninguén retribúe.

Considero que a idea de crear unha renda básica universal que se asigne a todos os cidadáns simplemente por selo e non polas súas competencias ou logros laborais é a vía de superar, mellorándoa, a socialdemocracia que hoxe parece estancada ou en retroceso. Obviamente non é un proxecto inmediato, porque esixe bonanza económica e un replanteamiento xeral das prestacións da Seguridade Social: choca ademais coa pantasma do gasto público desenfreado, como se viu no recente referendo en Suíza respecto diso. Non é leste o lugar de debater o asunto nin son eu a persoa indicada para facelo, só quero sinalar que entre os seus acérrimos opoñentes, xunto aos remisos á imaxinación social (iso é o mesmo que tentou o comunismo, etcétera), están sorprendentemente algúns integristas morais. A renda básica é “inmoral”, porque equivalería a retribuír á xente sen necesidade de traballar, pagarlles por non facer nada. Fomentaría a preguiza que, como sabemos desde antigo, é a nai de todos os vicios… exceptuando aos que esixen esforzarse para danar ao próximo.

As tarefas meramente lucrativas e serviles eran segundo Aristóteles incompatibles coa reflexión creadora

A ética do traballo como salvación ten moitos predicadores, non só no mundo protestante, e non todos recomendables: aínda lembramos ao xefe de empresarios estafador cuxo mandamento era “traballar máis e cobrar menos”. Outros non tan bribones parecen tomar sinceramente aquel ukase bíblico, “amasarás o pan coa suor da túa fronte”, por un precepto moral cando en realidade é unha maldición…, ademais dunha guarrada. Nunha das súas páxinas máis celebradas, Sánchez Ferlosio lémbranos que os termos que se refiren á suspensión temporal da laboriosidade veñen sempre acompañados por algún outro que os desculpa: unha sa diversión, unhas merecidas vacacións, un descanso reparador, un lecer saudable, etcétera. Para que non escandalicen os oídos dos empregados, non os vaian a tomar por un eloxio da vagancia. En cambio, quen sen achegar datos fiables aseguran funestamente que “en España hai demasiadas vacacións”, ou que “os españois traballamos menos que ninguén e estamos sempre de parranda”, como cren algúns dos nosos veciños do norte europeo, son escoitados cun suspiro compungido e algún que outro golpe de peito.
Con todo, a beatificación do traballo contou ao longo dos séculos con opoñentes de peso. Aristóteles, por exemplo, consideraba o lecer como requisito imprescindible para cultivar o pensamento filosófico. Antes de que esta declaración reforce a quen considera que a filosofía é unha forma de perder o tempo e por tanto debe ser suprimida dos plans de estudo, aclaro que nin Aristóteles nin ninguén sensato confundiron nunca o lecer coa inacción letárgica. O que Aristóteles consideraba incompatible coa reflexión creadora eran as tarefas meramente lucrativas e serviles…, aínda que fosen ao servizo dun mesmo, o peor dos capataces.

E os romanos consideraban o ‘otium' unha condición básica do ser humano

Polo demais, unha cousa é ser traballador e outra ser activo. Hai persoas que traballan moito porque realmente non teñen nada que facer: o traballo dálles a escusa perfecta para perder o tempo e asegurar moi dignos que non contan nin cun momento libre para ler, xogar cos seus fillos, crear un sistema metafísico ou polo menos decatarse dos programas políticos e as cataduras dos candidatos antes de votar. Os romanos, que non foron precisamente soados pola súa preguiza, consideraban que a condición básica do ser humano é o otium, o lecer, e que a súa contrapartida negativa é o nec-otium, o negocio, que resulta o seu oposto como a enfermidade é negación da saúde.
Karl Marx non estaba do todo contento con que o seu xenro Paul Lafargue, un francocubano demasiado “caribeño” para o seu gusto, escribise O dereito á preguiza, un panfleto máis legible que O capital (aínda que a panfletista xenial a Marx non lle gañaba ninguén), onde desacredita a ética da laboriosidade e lembra oportunamente que a voz “traballo” vén do nome dun antigo instrumento de tortura. Tamén os nosos clásicos falan frecuentemente de pasar “penas e traballos” e non precisamente recomendando a experiencia… O certo é que o propio Marx, naquela páxina utópica onde describe como o home liberado será agricultor pola mañá, industrial máis tarde, arquitecto ou pintor logo e poeta á noitiña, realmente non está a falar do paraíso dos traballadores senón das perfectas e eternas vacacións… Simone de Beauvoir inicia a súa reflexión ética contando unha anécdota lida en Plutarco. Pirro, gran rei de Persia, cóntalle ao filósofo Cineas os seus plans imperiais: conquistará toda Grecia, daquela África, Asia Menor, Arabia, India… “¿E despois?”, pregúntalle Cineas. O rei suspira: “¡Ah, logo descansarei!”. “Entón”, observa Cineas, afogando un bostezo, “¿por que non descansar agora mesmo, sen tanto trajín?”. Pola súa banda, un laborioso arrepentido, Bertrand Russell, escribiu un Eloxio da ociosidad, onde afirma: “A técnica moderna ha feito posible, dentro de certos límites, que o lecer non sexa a prerrogativa de pequenos grupos privilexiados, senón un dereito repartido igualmente por toda a comunidade. A moralidade do traballo é unha moralidade de escravos e o mundo moderno non ten necesidade de escravitude”.

Non temos tantas vacacións

Manuel V. Gómez

España non é o país con máis días de vacacións en Europa. Fíxase na negociación de convenios, pero o Estatuto dos Traballadores marca un chan: “En ningún caso a duración será inferior a trinta días naturais”. É dicir, como norma xeral, son unhas 22 xornadas laborais ao ano. En Francia, en cambio, son 30 días laborais, segundo Eurofound, unha fundación tripartita da Unión Europea.
Se Francia é o país con máis días de vacacións en Europa, Hungría, Polonia e outros países do leste son os que menos gozan, xunto con Chipre, onde son 20.
Os días de vacacións ao ano é un das cifras que toma Eurofound da negociación colectiva para calcular o número de horas que se traballa en cada país da Unión Europea ao ano. Toma outros, como cantos días festivos gózanse. Neste caso, España si que destaca. Ten 14. Aínda que non é o que máis. Esa honra correspóndelle a Eslovaquia, con 15. Pola contra, os que menos días libres teñen son os traballadores de Portugal e Reino Unido, con oito.
Con estes ingredientes e a xornada semanal media pactada, Eurofound conclúe que en España trabállanse ao ano 1.724,8 horas –a forma na que se mide realmente o tempo traballado durante 12 meses. En liña co apuntado ata agora, é Francia o país europeo que en 2014, último ano con datos dispoñibles, acumulaba menos horas de traballo en cómputo anual por traballador, 1.559,3, xusto por encima, Dinamarca (1.635) e Alemaña (1.651). No outro extremo aparecen países como Hungría, Polonia e Rumania, os tres con 1.840.
A metodoloxía que emprega Eurofound non é a mesma que usa a OCDE, que tamén calcula o tempo de traballo anual por persoa. Neste caso, o número de horas non coincide xa a súa fórmula parte do total de horas que se traballa no país e divídeo polo número total de ocupados, traballen a tempo completo ou parcial. Con todo, tampouco con este método España destaca por ser o que pasa máis horas traballando, tampouco por ser o que menos.

Desde logo na actualidade as vacacións teñen serias contrapartidas negativas. Para empezar, como son simplemente o reverso das xornadas laborais, non desmenten e triunfan sobre a necesidade do traballo senón que a confirman. Por tanto, os millóns de persoas que non logran atopar traballo están condenados a unha caricatura atroz e cutre das vacacións xerais, o mesmo que as multitudes que se apiñan nas estradas e aeroportos cando toca o éxodo estival teñen o seu reverso aciago nas desesperadas masas que foxen de ditaduras ou guerras en busca dun futuro mellor.
Pero o peor de todo é que as vacacións están sometidas á pauta laboral por excelencia, que non é producir senón gastar. Aí cumpre unha función avasalladora a falta de educación —¡outra máis!— porque canto máis inculta é a xente, máis diñeiro necesita para encher o tempo libre. Son como eses países que non crean nin patentan nada propio e que todo teñen que importalo do estranxeiro. Por suposto inclúo nesta nómina aos snobs, eses pseudocultos aos que sae tan caro impresionar ao vulgo co seu “bo gusto” ostentatorio. Coñezo persoas tan desasistidamente incultas que menos mal que son millonarios, porque doutro xeito non se como llas ían a arranxar…
¿Entón? Pois nada, que ninguén lles prive das súas vacacións nin teñan o menor escrúpulo en tomarllas e iso en canto poidan, aínda que no calendario as datas non estean marcadas con tinta vermella. Tómenllas ao seu modo, facendo esas cousas tan valiosas que ninguén retribúe, sexa lerse as obras completas de Shakespeare, aprender a tocar a frauta doce ou mirar incansablemente o mar. Non vendan nin un só dos seus minutos e compren o menos posible, pero sen abafos nin esaxeracións. Tamén hai cousas bonitas, aínda que o máis bonito nunca sexa unha cousa. Váianse, váianse moi lonxe, para o que non necesitan sequera saír de casa: viaxen ao redor do seu cuarto, como fixo Xavier de Maistre. E a pouco que poidan, fáganme caso: non volvan xamais...