Incerteza e cultura cívica

É necesario manter a diferenza entre o político e o público, entre a política como medio e non como fin en si mesma. Niso fallou nosa nova democracia.

Como chegamos ata aquí?, como é posible que ocorra agora isto?”. Quizais sexan as exclamacións —non simplemente interrogantes— máis frecuentes que escoitei os últimos tempos, sobre todo entre as franxas xeracionais que nacemos no medio da ditadura franquista, vivimos a época dura e esperanzada da Transición, a alegría democrática da Constitución de 1978 e os case 40 anos de desenvolvemento cunha recuperada autoestima de pertencer a Europa e ao mundo como unha nación máis dentro das democracias liberais occidentais. E, que é isto que pasa? Pois o asombro e desasosego ante o que parecería unha especie de castelo de naipes que se desmorona mostrando as costuras dunha corrupción bastante xeneralizada, unha crise económica que non por xeneral no mundo global serve de consolo a unhas clases medias e menos medias que coñeceron un ascenso de nivel de vida por primeira vez na historia contemporánea e que agora subsisten afogadas e desesperanzadas, unha desobediencia impune ante as leis con desafío á Constitución e á monarquía parlamentaria, unha grave ameaza de secesión, un populismo rampante e algún partido financiado por Estados estranxeiros totalitarios e votado por un bo número de electores, unha destrución da convivencia cidadá e especialmente unha cultura e práctica política que enfronta os “nosos” e “os outros” con clara violencia verbal e devastación das formas e maneiras establecidas. E, no medio de todo, unha preocupación fundamental: é verdade que as novas xeracións cren que a democracia é sen máis a vontade das maiorías en cada momento presente?, é verdade que a falta dun ensino cívico conduciuo a un adanismo que se sitúa fóra da realidade e da historia?, é posible que ideoloxías e prácticas políticas que demostraron no século XX o fracaso e a morte de milleiros de persoas pretendan aínda —e lógreno en determinados países e momentos críticos— ser a panacea dos males e das imperfeccións de institucións e seres humanos e ameacen a súa liberdade e os seus dereitos?

Quizais nada escapa á política, pero non “todo é política” como afirma dogmáticamente o tópico

Parte de todo iso pode ser así, pero non reflicte toda a complexa realidade. Os historiadores coñecemos ben que, en calquera época, os coetáneos viven as vicisitudes inevitables da historia humana coa sensación de que a crise de valores e de formas de vida que experimentan son excepcionais e os cambios os peores que poden ocorrer. E ás veces, ata teñen razón, pero iso sabémolo moito despois; parece evidente que as consecuencias dunha guerra civil, dunha guerra mundial, ou calquera outra calamidade de grandes dimensións, pode trastornar sociedades e países. Pero outras veces, aprendemos que a historia non estaba pechada nin era inevitable o que ocorreu e tal como foi, senón que había alternativas quizais brumosas para os seus protagonistas naquel presente, pero factibles e non fatais. Como na vida persoal de cada un, unha comunidade ou unha sociedade pode ir desenvolvendo e elixindo hábitos que conducen a camiños diferentes. E se eses hábitos non son apropiados para saír ás veces dunha lameira, pódese tentar modificalos sempre que os individuos protagonistas, os cidadáns no noso caso, non se refuxien na fatalidade, non se desarmen co medo ou a inercia ante as cousas e estean guiados por un principio de realidade que, como todo o que chamamos realidade, está vinculada ao relato en grao sumo profundo e obxectivo posible que logremos facer do mundo que nos rodea.

Publicidad

E ese mundo, para ben e para mal, é sempre incerto. “A aceptación da incerteza é un medio para resistir á simplificación da ignorancia”, lin algunha vez nalgún mestre, referido tanto á política como á historia. Unha concepción de incerteza “”, como préstamo estimulante da microfísica de Heisenberg ás ciencias sociais e que resultaba algo diferente da dúbida; adoptaba o sentimento de ausencia de crenza dogmática ou verdade evidente: dada a insuficiencia de total coñecemento dunha complexa realidade e das consecuencias non intencionadas derivadas da acción sobre a mesma e sobre os seres humanos, imponse sempre una certa moderación e prevención fronte a decisións inapelables e a ensaios de enxeñería social. Como escribise o P. Feijoo nos comezos da Ilustración: “Para lograr a utilidade, importa que todo o mundo coñeza a incerteza”. Unha incerteza nese sentido moi necesaria na cultura e no mundo da política, no que os delirios e fantasías de certas xentes —como avisaban tamén un Montaigne ou un Hume, que temían a volta deses “ciclos fanáticos” destrutivos— afectan a homes e mulleres de carne e óso na súa vida cotiá e poden convertela nun pesadelo, como o século anterior xa mencionado demostrou.

Urxe unha conversación que non pretenda alcanzar o absoluto senón evitar o realmente malo

E sempre, como actividade humana específica, esa práctica política ten que estar suxeita ao imperio das leis e axustarse para os cambios aos procedementos que as avalan. Precisamente porque quizais nada escapa á política, pero non “todo é política” como afirma dogmáticamente o tópico, e a politización da vida enteira conduce a unha “tiranía espiritual —e material—, pois nega a todos os demais sectores a súa capacidade de creación e autonomía” (Kundera), é necesario non só a defensa do Estado de dereito senón a cultura política e cívica dos cidadáns. Manter claramente a diferenza entre o político e o público, entre a política como medio e non como fin en si mesma. Algo que creo que fallou na nosa nova democracia.
Por iso, a cultura política, a educación da cidadanía, é fundamental. Unha cultura política que esixe a asunción da realidade, non o que nos gustaría que fose, senón o que foi (por exemplo, non tentar gañar a Guerra Civil 70 anos máis tarde, entre outras cousas). Unha cultura política como conversación; unha conversación que non pretende alcanzar o absoluto senón evitar o realmente malo —a corrupción impune que acaba conducindo ao despotismo ou a ditadura máis ou menos encuberta, a desobediencia ás leis comúns, o esmagamento dos máis débiles—; unha conversación que aborda a política como un medio necesario vinculado á específica aventura humana e que, por iso, non está dominada por seguridades e certezas de ningún tipo, senón pola incerteza; “un conversar durante o camiño polos diferentes azares e modos de experiencia que imos topando” (Luís Gonzalo Díez) e que tentamos ir resolvendo con intelixencia, sentido do ben común e a aposta pola liberdade e igualdade do noso Estado de dereito que tanto nos custou conseguir na historia.

Carmen Iglesias, da Real Academia Española, é directora da Real Academia da Historia.