Universidade e calidade: o caso de España

Unha xestión burocrática redundante e perversa consome un tempo precioso dos investigadores e malgasta recursos necesarios.

O pasado 16 de febreiro, o diario EL PAÍS anunciaba que a conferencia de reitores encargara un informe sobre a situación da universidade española ao Dr. Guy Haug, un dos “pais” do chamado “proceso de Bolonia” na súa condición de alto responsable da Unión Europea para a implantación do Espazo Europeo de Educación Superior (EEES). É unha boa noticia porque confirma que hai conciencia de que o sistema universitario ten serios problemas e porque o designado leva algún tempo advertindo dos mesmos. Cabe lembrar que desde o inicio da implantación do EEES, fai xa máis dun lustro, toda a xestión académica universitaria está comprometida coa procura da calidade dos seus procesos administrativos e do nivel de resultados formativos dos seus títulos. En atención a ese compromiso, promovéronse varios organismos (ANECA), métodos (o sistema de acreditación de títulos) e prácticas (a realización de informes anuais, semestrais ou mensuais) cuxo  fin básico consiste en garantir eses niveis cualitativos estimados como desexables.

Con todo, a aplicación efectiva dese compromiso tropeza con notables diverxencias á hora de entender o significado da “calidade” anhelada. Extrañamente, non todos subscriben que hai que entender o que devandito concepto significa desde Aristóteles: un atributo das cousas (xunto co paralelo pero diferente atributo da cantidade) que alude á súa capacidade para cumprir as súas funcións e realizar os seus labores de maneira diferenciada (“mellor, regular ou peor”). Por iso mesmo, quen di “calidade” con mínima pertinencia fai mención dunha característica das cousas que esixe ponderar, a ton cun parámetro de medida, o grao valorativo de consecución dos seus fins propios: desde unha mínima calidade (un servizo administrativo que funciona deficientemente; un computador portátil que opera mal) ata un máximo de excelencia cualitativa (un servizo administrativo eficiente ao máximo rendemento; un computador portátil que non falla nas súas prestacións).
A diverxencia de interpretación sobre o que é a “calidade” leva moitos desaxustes na súa aplicación práctica na vida universitaria. Non en balde, unha poderosa corrente chegou a entendela como mera cobertura formal para esixir unha regulamentación estrita e homoxénea de todo o seu funcionamento, medida case exclusivamente en termos de cantidade (resultados numéricos, índices de produtividade cuantitativa, niveis de magnitudes burocráticas expresadas en actas, memorias, informes, regulamentos, balances, protocolos, diagnósticos, etc.). En particular, atrévome a afirmar que esta foi a interpretación dominante que a “cultura da calidade” adquiriu na vida universitaria española, ao amparo oportunista da implantación do EEES. En aras desa errónea interpretación, a procura da calidade manifestouse baixo un formato mecánico e cuantitativo cuxo resultado final, hoxe claramente visible, foi unha inflación enorme da carga administrativa de xestión burocrática esixida aos profesores e profesionais da universidade española.
Podería parecer que o que precede é mera impresión persoal dun profesor universitario que tivo ocasión de experimentar en primeira liña este proceso. Pero non o é porque un mero repaso á literatura dispoñible permite apreciar que esa impresión está corroborada por varios analistas do fenómeno de primeira categoría académica.
Un deles foi precisamente o Dr. Guy Haug, que formou parte dun equipo de expertos (co Dr. Pello Salaburu, exrector da Universidade do País Vasco; e o Dr. José-Ginés Moura, profesor do Institute of Education da Universidade de Londres) que publicou en 2011 o informe España e o proceso de Bolonia encargado pola Academia Europea de Ciencias e Artes. Xa entón, ese equipo alertaba sobre un problema agora desbocado: “A burocratización que caracteriza o camiño cara ao EEES en España é o resultado dunha mala interpretación e unha deficiente aplicación dos principios do proceso de Bolonia”. E engadía: “Este comentario é pertinente tamén coa burocracia case sen límite que se instalou sobre o proceso de aprobación dos novos plans de estudo a través de ANECA e o Ministerio correspondente”.

A procura da calidade maniféstase baixo un formato mecánico e cuantitativo cuxo resultado final é unha inflación enorme da carga administrativa

Ese diagnóstico non é o único existente, aínda que probablemente sexa un dos máis temperáns e informados. Tres anos máis tarde, apuntaba esa mesma crítica outro experto, o Dr. Ricardo Chiva, economista especializado en xestión de sistemas complexos da Universidade Jaume I: “¿é leste o modelo organizativo desexable para a universidade española? ¿A que nos leva incrementar sen límites as normas, o control e a burocracia na universidade?" (O PAÍS, 11 de novembro de 2014). E apenas seis meses despois, unha solvente reportaxe do xornalista Héctor G. Barnés reiteraba igualmente unha verdade incómoda pero innegable: “Os académicos pásanse cada vez menos tempo pensando, lendo e escribindo e máis tempo enchendo formularios”. Mesmo se atrevía a cuantificar (aquí si procede o verbo) o impacto dese proceso para a saúde intelectual da universidade: “ata o 25%” do tempo laboral dun profesor dedícase a novos labores burocráticos, co efecto de imposibilitar “que dedique o seu tempo a asuntos máis produtivos como a investigación e a preparación das clases” (O Confidencial, 29 de maio de 2015).
Non se trata de xuízos pesimistas de escépticos conservadores españois que temen a renovación universitaria en curso e descoñecen o panorama europeo. Non todos os autores son españois, aínda que son todos reputados especialistas na materia. E un deles é nada menos que “o pai” do proceso Bolonia. Aínda por riba, o seu diagnóstico foi revalidado por outra experta en materia educativa superior, a Dr. Eliane Glaser (Universidade de Londres), nun difundido artigo publicado nunha das máis prestixiosas revistas especializadas do mundo (The Times Higher Education, 21 de maio de 2015). Ao seu xuízo, baixo a cobertura espuria da “procura da calidade”, os sistemas universitarios continentais están a sufrir unha grave inflación burocrática, cuxo efecto é a perda de calidade da investigación e a docencia: “Gastamos cada vez máis horas do día discutindo, analizando e ponderando o que facemos, e cada vez menos horas facendo o que temos que facer”.
En efecto, a meta da calidade está a ser imposibilitada polos perversos procesos de xestión burocrática implantados, que consomen tempo precioso, malgastan recursos humanos e materiais non tan abundantes e reportan beneficios e proveitos farto discutibles cando non superfluos ou simplemente estériles. Non en balde, como todos os profesores universitarios saben por experiencia propia, non ten ningún sentido que, por exemplo, un físico nuclear, un latinista, un enxeñeiro agrónomo, un iusinternacionalista, un medievalista ou un bioquímico dediquen boa parte do seu tempo laboral, a súa atención intelectual e a súa dedicación académica ao estudo, comprensión e execución de complexos trámites administrativos e procesos de xestión burocrática que, necesariamente, irán en detrimento de o seu tempo, atención e dedicación ás súas disciplinas científico-técnicas, que constitúen a súa razón de ser como profesores universitarios comprometidos co avance da investigación e a mellora da educación.
Por iso mesmo, unha desviación de funcións desa natureza dos recursos humanos e capacidades profesionais non contribúe en absoluto ao logro da excelencia cualitativa académica, senón que rebaixa e debilita ese obxectivo imposible baixo eses principios operativos. E basta como demostración o feito de que tal situación non é a que predomina como práctica habitual nas mellores universidades europeas e internacionais. Así o apuntaban xa en 2011 o equipo formado por Salaburu, Moura e Haug: “Non coñecemos ningunha universidade de referencia do mundo que faga nada semellante”.
Aínda máis. Esa desviación e perversión de funcións e capacidades científico-técnicas está en franca oposición e aberta contradición cos principios xerais reguladores da práctica administrativa no seo da Unión Europea, incluíndo as súas institucións de educación superior. Non en balde, cabe lembrar que outra vez en xuño de 2015 un informe do Parlamento Europeo (referencia PE 519.224) subliñou a ineludible necesidade de adaptar toda a xestión burocrática na UE a varias directrices reitoras supremas das cales cabe destacar dúas: o principio xeral de bo “goberno” e o principio xeral de transparencia “”.

Unha práctica de bo “goberno” establece o imperativo de procurar sempre a máxima simplificación de trámites

A teor do primeiro, a esixencia dunha práctica de bo “goberno” (como cautela contra a mala, lenta ou redundante administración) establece o imperativo de procurar sempre a máxima simplificación de trámites administrativos e burocráticos, para lograr a maior eficiencia e o pertinente aforro de custos, esforzos e tempos. Noutras palabras, como dirían os nosos clásicos conceptistas: “(en xestión) o bo, se breve, dúas veces bo”. Trátase, por tanto, dunha salvaguardia contra os excesos recorrentes de demandas burocráticas descoordinadas, que redundan en papelorio interminable e abuso de petición de informes reiterados, que incumpren flagrantemente ese principio xeral omnivalente. E na universidade agora sabemos moito disto. Por exemplo e poñendo un caso persoalmente sufrido: no prazo temporal dun ano natural (de decembro do 2014 a decembro de 2015), o Grao de Historia da Universidade de Estremadura tivo que cumprimentar tres informes consecutivos para a mesma institución supervisora (a ANECA) que trataban dos mesmos procesos e realidades e consumiron inxente cantidade de tempo, esforzo e dedicación: o chamado “Auto-Informe de seguimento Monitor” (para comprobar a situación do título cada dous/tres anos); o “Informe Anual do Título” (para comprobar a situación do mesmo no curso académico terminado) e o “Auto-Informe de Acreditación” (para comprobar, outra vez, a situación do título aos cinco/seis anos da súa implantación). ¿Cabería pensar nunha organización privada que fixese un uso tan estéril e despilfarrador do seu persoal e recursos sen que ninguén fose chamado a render contas de tamaño despropósito?
A teor do segundo principio, a esixencia de transparencia na administración pública (como cautela contra o segredo, a ignorancia normativa e a arbitrariedade de xestión) establece o imperativo de aspirar sempre ao máximo grao de publicidade leal e coñecemento ben informado, asegurando así que os procesos de xestión sexan claros, sinxelos, eficaces e faltos de ambigüidade e reduplicaciones. E cabe dubidar que esa sexa a realidade efectiva da nova xestión universitaria auspiciada por esa falsa concepción da calidade que só contempla cantidade de papeis, volume numérico de informes, cifras redondas de resultados e medidas de tempo (en horas) involucradas nos procesos. A este respecto, cabe subliñar a violación flagrante dese principio realizado nos mencionados procesos de avaliación de títulos correspondentes aos programas Monitor e de Acreditación xa mencionados (por non falar do “Informe Anual” preceptivo), cuxos formatos, dimensións, esixencias e demandas foron cambiando ao longo do tempo e sen respecto algún ao principio de seguridade xurídica (non xa de transparencia). Trátase, unha vez máis, do perigo apuntado polo equipo formado por Salaburu, Ginés-Moura e Haug e ben formulado pola Dra. Glaser: “A burocratización é o produto de edictos que van de arriba abaixo” e que “ofrece a quimera dunha absoluta transparencia, consistencia e equidade” á vez que viola eses obxectivos coa súa “restrición da autonomía” operativa dos centros e profesores e coa súa abusiva carga de tarefas burocráticas maiormente replicativas.
En definitiva, xa é hora de que os responsables públicos da nosa educación e da nosa universidade tomen conciencia do grave problema e procedan a remedialo na medida das súas posibilidades. Poden estar seguros de que a vasta maioría do profesorado universitario, e as súas disciplinas científicas e tecnolóxicas, agradecerán a decisión. Doutro xeito, adeus á calidade da universidade española para moitos anos.

Enrique Moradiellos é catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Estremadura.